Bàn về đề xuất điều tra, truy tố vắng mặt trong 2 trường hợp

Điều 16, Điều 60 BLTTHS 2015 đã nhấn mạnh quyền được bảo vệ và quyền tự bào chữa là những nguyên tắc cốt lõi. Quyền bào chữa không chỉ giới hạn ở việc trình bày ý kiến mà còn bao gồm quyền tham gia trực tiếp vào quá trình tố tụng, đối chất với chứng cứ buộc tội, cung cấp chứng cứ gỡ tội và được lấy lời khai đầy đủ. Việc điều tra, truy tố vắng mặt bị can, đặc biệt khi bị can không có mặt để thực hiện các quyền này, sẽ làm suy yếu các nguyên tắc nền tảng của pháp luật TTHS.

Mặc dù dự thảo đề cập đến việc “bảo đảm quyền bào chữa” thông qua việc có mặt luật sư, thực tế cho thấy sự đại diện của luật sư không thể thay thế hoàn toàn quyền nhân thân của bị can trong việc trực tiếp tham gia tố tụng. Thiếu sự hiện diện của bị can, luật sư khó có thể tiếp cận đầy đủ thông tin hoặc phối hợp hiệu quả để bảo vệ thân chủ, đặc biệt trong các vụ án phức tạp.

Do đó, bên cạnh những lợi ích thì đề xuất này tiềm ẩn nguy cơ lạm dụng khi kết quả truy nã không đạt được hoặc các cơ quan chức năng chưa thực hiện đầy đủ trách nhiệm trong việc triệu tập bị can. Khi bị can không có mặt để đối chất hoặc cung cấp thông tin, chứng cứ, quá trình điều tra và truy tố sẽ phụ thuộc hoàn toàn vào đánh giá chủ quan của CQĐT và VKS. Điều này làm tăng nguy cơ sai sót, đặc biệt trong các vụ án đặc biệt nghiêm trọng, nơi thời gian điều tra, truy tố và xét xử bị giới hạn bởi các mốc thời hạn. Hơn nữa, việc sửa đổi luật để tạo điều kiện thuận lợi cho việc thu hồi tài sản không nên được ưu tiên hơn việc đảm bảo tính công bằng và minh bạch của quá trình tố tụng.

Thay vì áp dụng quy định điều tra, truy tố vắng mặt một cách rộng rãi, tôi đề xuất rằng quy định này nếu được thông qua, cần được giới hạn trong một số nhóm tội phạm đặc biệt nghiêm trọng và có tính chất đặc thù, chẳng hạn như: các tội xâm phạm an ninh quốc gia (Chương XIII, BLHS 2015), các tội phá hoại hòa bình, chống loài người và tội phạm chiến tranh (Chương XXVI, BLHS 2015). Những tội danh này thường có tính ảnh hưởng nghiêm trọng đến lợi ích quốc gia và an ninh quốc gia, do đó có thể áp dụng các biện pháp tố tụng đặc biệt.

Đồng thời, các cơ quan chức năng nên tập trung cải thiện hiệu quả của công tác truy nã và hợp tác quốc tế và thúc đẩy ký kết và thực thi các hiệp định tương trợ tư pháp và dẫn độ với các quốc gia khác để triệu tập bị can, bắt giữ bị can về điều tra xét xử theo quy định.

Thay vì áp dụng rộng rãi, quy định này cần được giới hạn trong các tội danh đặc biệt nghiêm trọng, đồng thời đi kèm với các biện pháp giám sát chặt chẽ. Kèm với đó là các giải pháp thay thế như nâng cao công tác truy nã và hợp tác quốc tế sẽ hiệu quả hơn trong việc đảm bảo công lý và tôn trọng các nguyên tắc pháp luật TTHS.

Thạc Sỹ Luật sư NGUYỄN HỮU TIẾNG (Đoàn luật sư TP.HCM)